مقدمه
تنش گرمایی یکی از چالش‌های جدی صنعت گاوداری در اقلیم‌های گرم و نیمه‌گرم است که هر ساله خسارات چشمگیری به تولید شیر، سلامت دام و باروری وارد می‌کند. زمانی که دمای محیط از آستانه تحمل دام فراتر رود (معمولاً دمای مؤثر بالاتر از 25 درجه سانتی‌گراد)، گاو قادر به دفع مناسب گرما از بدن نیست. این وضعیت با کاهش اشتها، افزایش مصرف آب، اختلال در متابولیسم و عملکرد ایمنی، افت تولید شیر و حتی افزایش تلفات همراه می‌شود.
در این مقاله، ضمن بررسی مکانیزم بروز تنش گرمایی در گاوهای شیری، به‌طور تخصصی به راهکارهای عملی در دو حوزه تغذیه و مدیریت محیطی می‌پردازیم که می‌تواند اثرات منفی گرما را به‌طور مؤثر کاهش دهد.
تنش گرمایی چیست و چگونه عمل می‌کند؟
تنش گرمایی در گاو زمانی رخ می‌دهد که توانایی دام در دفع گرما (از طریق تنفس، تعریق و تشعشع) پایین‌تر از میزان گرمای تولید شده در بدن باشد. شاخص THI (Temperature Humidity Index) که ترکیبی از دما و رطوبت نسبی است، معیار سنجش میزان تنش گرمایی در دام‌هاست.
به‌طور عمومی:
- THI بالای 68 = شروع تنش
- THI بالای 72 = سطح متوسط تنش
- THI بالای 78 = تنش شدید
تنش گرمایی باعث کاهش اشتها، کاهش فعالیت شکمبه، افزایش اسیدوز، تغییر در سطح هورمون‌ها، کاهش باروری و اختلال در عملکرد سیستم ایمنی می‌شود.
علائم تنش گرمایی در گاوهای شیری
- افزایش نرخ تنفس (بیش از ۸۰ بار در دقیقه)
- افزایش آب مصرفی ولی کاهش مصرف ماده خشک
- افت ناگهانی در تولید شیر
- ایستادن طولانی (به‌جای نشخوار در حالت خوابیده)
- افزایش دمای بدن و کاهش باروری
- کاهش درصد چربی شیر (به‌دلیل کاهش فیبر مصرفی)
راهکارهای تغذیه‌ای مقابله با تنش گرمایی
1. افزایش چگالی انرژی جیره
در زمان تنش گرمایی، دام ماده خشک کمتری مصرف می‌کند؛ بنابراین باید انرژی بیشتری در هر کیلوگرم خوراک تأمین شود. این کار با استفاده از چربی‌های محافظت‌شده (bypass fat) و غلات فرآوری‌شده با انرژی بالا انجام می‌شود.
مثال: افزودن ۲ تا ۳ درصد چربی محافظت‌شده به جیره، بدون افزایش بار حرارتی شکمبه، سطح انرژی را حفظ می‌کند.
2.کاهش بار تخمیری جیره
خوراک‌هایی که در شکمبه به سرعت تخمیر می‌شوند (مانند ذرت آسیاب‌شده ریز یا تفاله چغندر تر) باعث تولید گرمای داخلی بیشتری در بدن دام می‌شوند. استفاده از منابع انرژی با قابلیت عبور بالا از شکمبه، مانند دانه فرآوری‌شده یا چربی‌های محافظت‌شده توصیه می‌شود.
3.مدیریت پروتئین جیره
در دوره تنش گرمایی، استفاده از پروتئین عبوری (RUP) به جای پروتئین قابل تجزیه در شکمبه (RDP) مفیدتر است، زیرا تولید آمونیاک کمتر می‌شود و بار کلی بدن کاهش می‌یابد.
4.تقویت مکمل‌های معدنی و ویتامینه
تنش گرمایی موجب از دست رفتن یون‌هایی مانند سدیم، پتاسیم، کلر و منیزیم می‌شود. استفاده از مکمل‌های الکترولیتی به ویژه در ساعات گرم روز (مانند Bicarb و KCl) ضروری است.
5.استفاده از آنتی‌اکسیدان‌ها و مخمرها
مکمل‌هایی مانند ویتامین E، سلنیوم و مخمر زنده (Saccharomyces cerevisiae) با کاهش استرس اکسیداتیو، به حفظ عملکرد ایمنی و افزایش اشتها کمک می‌کنند.
6. خوراک‌دهی در ساعات خنک روز
افزایش وعده‌های خوراک‌دهی در ساعات اول صبح و اواخر شب، موجب مصرف بیشتر خوراک و کاهش تجمع گرما می‌شود.
راهکارهای محیطی برای کاهش تنش گرمایی
1. تهویه مناسب در جایگاه
استفاده از فن‌های قوی سقفی، هواکش‌های دیواری، یا سامانه‌های تحت فشار منفی برای تخلیه هوای گرم الزامی است. همچنین نصب سنسورهای THI برای کنترل خودکار تهویه در دامداری‌های صنعتی توصیه می‌شود.
2. استفاده از سیستم‌های خنک‌کننده مه‌پاش و پاشش آب
افشانه‌های آب با فشار پایین در زمان‌های خاص (مثلاً هر ۱۵ دقیقه به‌مدت ۱ دقیقه) در ترکیب با فن‌های پرقدرت، یکی از مؤثرترین راهکارها در گاوداری‌های صنعتی است.
3.سایه‌اندازی کافی
استفاده از سایه‌بان‌های مناسب (فلزی یا پارچه‌ای UV-resistant) در بخش‌های چرا، انتظار دوشش و علوفه‌خوری، نقش مهمی در کاهش گرما دارد.
4. مدیریت آب آشامیدنی
تامین آب سرد، تازه و بدون محدودیت با دمای کمتر از ۲۰ درجه سانتی‌گراد ضروری است. مخازن آب باید به‌طور مرتب تمیز شوند و تعداد آبخوری‌ها متناسب با تراکم دام باشد.
نقش مدیریت گله در کاهش اثرات تنش گرمایی
- کاهش تراکم دام در جایگاه: دام بیشتر ایستاده و کمتر می‌خوابد، که موجب افزایش حرارت داخلی بدن می‌شود.
- مدیریت زمان دوشش: در ساعات خنک صبح و شب انجام شود.
- استفاده از خنک‌کننده پیش از جابجایی یا واکسیناسیون: استرس فیزیولوژیکی کمتر می‌شود.
نتایج عملی استفاده از این راهکارها
در یک مطالعه میدانی در دامداری بزرگ شیری در قم، اجرای همزمان جیره تغذیه‌ای بهینه + سیستم مه‌پاش، باعث کاهش ۲۰ درصدی افت تولید شیر در تابستان نسبت به سال‌های قبل شد. همچنین نرخ آبستنی در فصل گرم از ۲۵٪ به ۳۹٪ افزایش یافت.
جمع‌بندی
تنش گرمایی یک بحران خاموش اما واقعی برای صنعت گاوداری است. بی‌توجهی به آن باعث خسارات عظیم در تولید، باروری و سلامت دام می‌شود. راهکارهای علمی در دو بعد تغذیه‌ای و محیطی، نه‌تنها از افت عملکرد جلوگیری می‌کند، بلکه شرایط رشد و بهره‌وری پایدار در فصل گرم را فراهم می‌سازد.
میهن دام ممتاز با بهره‌گیری از دانش فنی روز، تحلیل THI منطقه‌ای، طراحی جیره‌های اختصاصی تابستانی و مشاوره در بهینه‌سازی زیرساخت‌های خنک‌کننده، همراه مطمئن دامداران برای عبور از تنش‌های فصلی است.
